Verdringing en bewustwording van seksueel misbruik in het gezin

Plegers en slachtoffers

Vaders en stiefvaders

Bij seksueel misbruik in het gezin is het meestal zo dat de vader of stiefvader het misbruik pleegt, terwijl de moeder een wegkijkende en daarmee een faciliterende rol inneemt. In deze gezinnen is de moeder ondergeschikt aan de vader. Ze is financieel afhankelijk en heeft een dienstbare rol richting de vader, zowel in het huis als seksueel. De moeder zit dan in twee rollen tegelijk: ze is het slachtoffer van haar man en de mededader richting haar kinderen. Wanneer de moeder in een extreme positie van afhankelijkheid, ondergeschiktheid en seksuele dienstbaarheid richting haar man zit of door haar man verkracht wordt, kan zij aan een punt komen, waar zij het als opluchting ervaart, als haar man zijn seksuele interesses op de gezamenlijke kinderen (meestal de dochters) richt. Soms gaan deze moeders ook een ruilhandel aan: “Als je mij met rust laat, mag je onze dochter wel.” [2]

Het beeld wat ik net heb geschetst is het beeld van het klassieke patriarchale gezin. Je kunt de indruk hebben dat dit totaal ouderwets is en vandaag toch echt niet meer voorkomt. Maar dit is wel zo. Patriarchale gezinsstructuren zijn ook vandaag nog de structuren waarin seksueel misbruik het meest wordt gepleegd.

Misbruik door beide ouders

Dit betekent echter niet dat dit altijd zo is. De ouders kunnen het misbruik ook samen plegen en ook de moeder kan de regie over het misbruik houden. Daarnaast kunnen ook broers en zussen seksueel misbruik plegen. Uit praktijkervaring kan ik bevestigen dat de moeder als hoofddader regelmatig voorkomt. Het zichtbaar maken van seksueel misbruik door moeders is heel moeilijk omdat het nog meer verdrongen wordt dan seksueel misbruik door vaders.

De moeder als pleger

Als cultuur en maatschappij hebben wij allemaal een beeld van de gewelddadige vader. Dat is iets wat wij als cultuur kennen. Daarnaast hebben wij een beeld van mannen als daders van seksueel geweld. De stap naar een beeld van een seksueel gewelddadige vader is dus niet zo groot. Maar wij hebben geen beeld van de gewelddadige moeder. Dit terwijl moeders in de realiteit zeer gewelddadig kunnen zijn. We hebben ook geen beeld van vrouwen als daders van seksueel geweld. Het moederbeeld dat in onze maatschappij domineert is een beeld van zachtheid, tederheid en gelijkmoedigheid. In onze cultuur is de moeder de belichaming van de liefde. Dit beeld is zo sterk dat het buiten ons voorstellingsvermogen ligt dat een moeder haar eigen kinderen seksueel misbruikt. Dit leidt ertoe dat moeders als daders nauwelijks of niet in beeld komen. Op dit gebied moet nog dus nog veel onderzoekswerk verricht worden.

Verdringing door alle gezinsleden

Wanneer seksueel misbruik in het gezin wordt gepleegd, wordt het misbruik door alle gezinsleden verdrongen, zowel door de kinderen als door de misbruik-plegende ouders. De kinderen hebben geen andere keuze dan het misbruik te verdringen. Ze leven met de daders onder één dak en hebben geen mogelijkheid om het misbruik te ontkomen. Deze noodzaak zal ik hieronder nog verder bespreken. Ik zal nu eerst ingaan op verdringing bij de ouders en daarna op verdringing bij de kinderen.

Verdringing door de misbruik-plegende ouders

De ouders verdringen het misbruik omdat ze hun eigen handelen niet onder ogen willen zien. Ze willen niet die mensen zijn die hun kinderen seksueel misbruiken. Ze willen de schuld en de schaamte niet voelen die hierbij horen.

Uitstralen van normaliteit

Misbruik-plegende ouders spannen zich in om naar buiten een beeld van normaliteit uit te stralen. Bijvoorbeeld door extra beleefd en voorkomend te zijn. Of door bepaalde waarden uit te dragen, zoals bijzonder kindvriendelijk te zijn, vrijwilligerswerk te doen of zich in te zetten voor het milieu. Hiermee zorgen ze niet alleen ervoor dat het misbruik geheim blijft, maar ook dat de kinderen minder kans hebben om geloofd te worden als ze vertellen wat hun ouders hen aandoen. Als de ouders erin slagen om dit positieve beeld effectief over te brengen en positieve reacties uit hun omgeving ontvangen, dan willen ze ook van zichzelf geloven dat ze daadwerkelijk zo zijn.

Een voorbeeld hiervan zijn de ouders van Astrid, het personage uit het boek Het bevuilde nest van José Al. Astrid komt uit een gezin waarin beide ouders seksueel misbruik plegen en waar de moeder de dominante pleger is. Naar de buitenwereld geven beide ouders een prachtig beeld af. Astrids moeder muziekjuf, feminist en zit in het schoolbestuur. Astrids vader is huisarts. Samen zetten de ouders zich in om mensen uit sociaal zwakkere milieus te helpen.

De volgende scène laat zien hoe Astrids moeder het beeld dat zij naar buiten uitdraagt ook binnenshuis gebruikt om gewelddadig gedrag te rechtvaardigen. De achtergrond van deze scène is dat Astrid van haar oma een Barbiepop heeft gekregen. Astrid houdt van poppen en is heel blij om met deze pop te kunnen spelen. Dit doet zij echter stiekem omdat moeder het spelen met Barbiepoppen verboden heeft.

Lees nu de onderstaande scène uit Het bevuilde nest:

“Op een keer smeet [moeder] demonstratief de Barbie, die Astrid van oma had gekregen, met afgeknipte borsten en haren, op de grond.

Astrid was echt een poppenkind, dol op haar poppen. In het geheim hield ze van Barbies, maar deze waren absoluut verboden thuis.

‘Een Barbie is geen pop met die borsten, zo’n taille en lang haar. Dat is seksistisch speelgoed!’ verkondigde moeder regelmatig met een schelle stem, meer tegen zichzelf dan de kinderen vermoedelijk. Astrid werd op die momenten bang van de verbeten gezichtsuitdrukking op haar gezicht, een blik die ze herkende van de momenten dat moeder haar in tweeën scheurde.” [3]

Astrids moeder verpakt het geweld dat zij tegen haar kinderen pleegt in feministisch gedachtengoed om het voor zichzelf goed te praten. Door het geweld anders te interpreteren, verdringt zij wat ze daadwerkelijk aan het doen is. Het anders interpreteren van seksueel misbruik is typisch voor misbruik-plegende ouders. Het misbruik wordt dan hernoemd tot bijvoorbeeld liefde, opvoeding, leermoment, onderzoek, hulp of straf.

Wanneer de façade breekt

Het is belangrijk om te benoemen dat de façade die de misbruik-plegende ouders naar buiten presenteren niet doorgaans vol te houden is. Het kost namelijk veel energie en zelfbeheersing om dit constant te blijven doen. Op gegeven moment is die energie op en de zelfbeheersing wordt minder. Dit betekent dat er altijd weer momenten komen waar de façade brokkelt en breekt omdat de ouders hun zelfbeheersing kwijtraken. Dan krijgt het kind ineens een klap in het bijzijn van anderen. Of de vader krijgt ineens een woede-uitbarsting naar een collega toe. Of er worden ineens seksueel getinte opmerkingen gemaakt die helemaal ongepast zijn.

Dit zouden eigenlijk de momenten moeten zijn waar de omgeving alert wordt en vragen gaat stellen. Maar in de meeste gevallen gebeurt dat niet. Want ook hier wordt de verdringing actief. Voor de omstanders is het makkelijker om wat ze zien te interpreteren als “incident” of “iets raars” en dan door te gaan alsof er niets gebeurd is. Het is moeilijker om de conclusie te trekken dat je getuige bent geworden van kindermishandeling. Want als je die conclusie trekt, komt er ineens verantwoordelijkheid naar je toe. Dan moet je misschien iets doen. Misschien moet je de ouders dan ergens melden. En wat als je het mis hebt? Dan heb je ze ten onrechte beschuldigd en maak je hun reputatie kapot. Als je kindermishandeling waarneemt, komt er zo veel op je af, dat het veiliger kan voelen om het meteen te verdringen en weg te wuifen als een raar incident.

Anti-sociaal gedrag

Niet alle misbruik-plegende ouders zijn in staat om een dubbelleven te leiden, zoals hierboven omschreven. Dit komt omdat ze niet de sociale vaardigheden, zelfbeheersing en energie hebben die hiervoor nodig zijn. Deze ouders spannen zich in om zichzelf en hun gezin van de samenleving te isoleren. Ze gaan alleen noodzakelijke sociale contacten aan en werken hun kinderen actief tegen bij het maken van vrienden en volgen van activiteiten buiten het huis.

Ontkenning

Binnen het gezin verdringen de ouders het misbruik door ontkenning. Ze ontkennen het misbruik steevast voor zichzelf en de kinderen. Deze ontkenning kan zo overtuigend zijn dat de kinderen aan hun eigen waarneming beginnen twijfelen en zich afvragen of dat wat zij meemaken daadwerkelijk gebeurt. Ook hier wil ik een voorbeeld uit Het bevuilde nest geven.

“Het is niet dat wij er niet over willen praten, kind. Er valt niet over te praten want het is pertinent en zeker niet bij ons thuis gebeurd. In onze kringen gebeuren dit soort dingen niet. Kan het van de chemotherapie komen dat je dingen ziet die er niet zijn?” [4]

Wat je hier ziet is dat de moeder het misbruik niet alleen ontkent, maar ook direct de realiteitswaarneming van haar dochter aanvalt. Ook dit is typisch voor misbruik-plegende ouders. Wanneer je seksueel misbruik in het gezin mee hebt gemaakt, is de kans groot dat je als volwassene constant twijfelt aan je eigen waarneming. Dit zowel wat betreft het misbruik als in andere levenssituaties.

Ook het bovengenoemde herinterpreteren van seksueel misbruik als bijvoorbeeld liefde, opvoeding of leermoment is een vorm van ontkenning waarbij tegelijkertijd de realiteitswaarneming van het kind wordt ondermijnt.

Waarom kinderen verdringing nodig hebben

De noodzaak van veilige en liefdevolle hechting

Als mensenkinderen worden wij geboren met een biologisch vastgelegde behoefte aan veilige, liefdevolle hechting. Ook worden wij geboren met de verwachting dat wij deze hechting in verbinding met veilige en liefdevolle ouders zullen ervaren. Tijdens de zwangerschap leren wij al wie onze ouders zijn. We kunnen de stem van onze moeder onderscheiden van de stem van andere vrouwen. Ook de vader kunnen wij herkennen omdat dit de mannelijke stem is die wij het meest horen terwijl wij nog in de baarmoeder liggen.

Tijdens de zwangerschap stemt de baby zich helemaal af op de moeder. Omdat het organisme van de baby onderdeel is van het organisme van de moeder, maakt de baby alles mee wat de moeder meemaakt. Alles wat onze moeder denkt, voelt en ervaart, wordt ook door ons gedacht, gevoeld en ervaren. Zijn wij gewenst? Kijken onze ouders vreugdevol ernaar uit om ons te ontmoeten? Dan voelen wij dat. Zijn wij niet gewenst? Leven onze ouders in conflict met elkaar? Ervaart onze moeder geweld tijdens de zwangerschap? Dan voelen wij dat ook. [5], [6]

Tijdens de zwangerschap zijn wij één met onze moeder en kunnen het verschil tussen ons en onze moeder nog niet waarnemen. Pas na de geboorte begint het individuatieproces waarbij wij heel langzaam, stap voor stap, een zelfstandig mens worden. Individuatie is een levenslang proces. Hoe jonger wij zijn, hoe groter de invloed van onze omgeving. Als wij in een liefdevol gezin opgroeien waarin onze kinderlijke behoeften vervuld worden en waarin wij gezien, gehoord en ondersteund worden, hebben wij de grootste kans om ons als individuen te ontwikkelen en tot bloei te komen.

Maar wat gebeurt er als onze biologisch vastgelegde behoeften en verwachtingen niet vervuld worden? Wat gebeurt er als wij niet ontmoet worden met liefde en veiligheid, maar met verwaarlozing, mishandeling en geweld? Wat gebeurt er als onze ouders hun pijn en woede, hun angst en schaamte, hun drang naar macht en controle en hun verlangen naar seksuele bevrediging op ons richten?

Verdringen om te overleven

Wanneer kinderen seksueel misbruikt worden door hun ouders, betekent dit dat hun biologisch vastgelegde behoefte aan veilige en liefdevolle hechting niet vervuld wordt. Deze realiteit is onaanvaardbaar voor het kind. De kinderlijke psyche neemt het daarom op zich om het kind van zijn levensrealiteit af te schermen. De verdringing wordt één van de levensreddende krachten van het kind. Kinderen verdringen het misbruik op verschillende manieren. Hieronder zal ik een aantal voorbeelden geven.

Zich vasthouden aan positieve momenten

Eén manier waarop kinderen seksueel misbruik verdringen, is dat ze zich vastklampen aan de positieve eigenschappen van de ouders. Het is niet zo dat misbruik-plegende ouders alleen maar misbruiken. Ze doen ook leuke dingen. De vader die ‘s nachts zijn dochter verkracht is dezelfde die overdag met haar naar het zwembad gaat en patat koopt. De moeder die haar kinderen thuis vernedert is dezelfde die een lunchpakket in hun schooltassen stopt met een boterham en een appel erin. Ook misbruik-plegende ouders gaan met hun kinderen naar de Efteling en kopen leuke verjaardagscadeaus [8]. De kinderen houden zich vast aan deze momenten om het leven in geweld en verwaarlozing te kunnen verdragen.

Het vasthouden aan de positieve kanten van de ouders kan leiden tot het idealiseren van de ouders. Het kind komt dan tot de overtuiging dat moeder de beste mama op de wereld is of dat vader de leukste papa is die je maar kan hebben.

De eigen waarneming ontkennen

Misbruik-plegende ouders ondermijnen de waarneming van hun kinderen. In de loop van tijd leren de kinderen om hun eigen waarneming te ontkennen. Dit kan bijvoorbeeld ertoe leiden dat het kind zichzelf ervan overtuigt dat het misbruik een nachtmerrie was en helemaal niet gebeurd is.

Zelfbeschuldiging

Een universeel verdringingsmechanisme van kinderen is de zelfbeschuldiging: “Ik moet vast een heel slecht kind zijn, anders zou papa dit niet doen.” Door zelfbeschuldiging krijgt het misbruik en interpretatie van straf en opvoeding. Iets wat nodig is om van een slecht kind een goed kind te maken.

Ook de ouders beschuldigen het kind om het misbruik te verdringen. Beschuldigingen kunnen op verschillende manieren worden uitgesproken: “Je vraagt hierom.” “Wat verwacht je dan als je zo naar mij kijkt?” “Ik weet dat jij dit lekker vindt. Ik doe dit voor jou.” “Nu ga ik je laten zien wat er met meisjes gebeurt die niet willen luisteren.” Door het kind te beschuldigen, schuiven de ouders de verantwoordelijkheid voor het misbruik van zichzelf af en leggen deze neer bij het kind.

Loyaliteit

In de context van deze voorbeelden wil ik nog kort ingaan op loyaliteit. Loyaliteit is één van de kernthema’s van seksueel misbruik in het gezin. Ook dit thema verdient een eigen essay.. Voor nu wil ik benoemen dat bijna alle kinderen die seksueel misbruikt worden door hun ouders een diep gevoel van loyaliteit richting hun ouders ontwikkelen. Hiermee compenseren zij het gebrek aan veilige en liefdevolle hechting dat zij dagelijks ervaren.

Tegelijkertijd eisen de ouders de loyaliteit van hun kinderen op. Misbruik-plegende ouders leven in angst om de loyaliteit van hun kinderen te verliezen. Dat zou namelijk kunnen betekenen dat de kinderen zich tegen de ouders richten, hun behoeften niet meer gaan vervullen, de ouders verlaten en het misbruik onthullen. De ouders zijn dus afhankelijk van de loyaliteit van de kinderen. Vanuit deze angst en afhankelijkheid eisen ze de loyaliteit van hun kinderen steeds weer opnieuw op.

Loyaliteit is een machtige drijfveer van verdringing. Het is niet mogelijk om tegelijkertijd loyaal aan de misbruik-plegende ouders te zijn én hun gedrag onder ogen te zien. Wanneer overlevers de stap van verdringing naar bewustwording maken, komen zij onvermijdelijk in conflict met hun kinderlijke loyaliteit. Hierdoor ontstaat een tweestrijd tussen de eigen heling en de loyaliteit naar de ouders. Deze tweestrijd vormt een kernthema in het helingsproces van iedere overlever van seksueel misbruik in het gezin.

En hiermee maken we de stap naar het laatste deel van dit essay: de bewustwording.